Het is dé good guy van de dinosauriërs: met zijn beroemde drie hoorns en schildkraag verdedigt Triceratops zich steevast tegen aanvallen van zijn bloeddorstige tijdgenoot, de T-rex. Triceratopsen zijn geliefd en bekend. Maar eigenlijk weten we nog heel weinig van deze dinosaurus. “Die kraag verdediging? Nee joh, die was als kroepoek voor T-rex!”

Angstige cowboy

De eerste mens die een Triceratops aanschouwde schrok zich kapot. Het ging om een cowboy die zijn koeien door een ravijn dreef, in Wyoming, 1888. Deze Edmund Wilson zag zich ineens aangestaard door een schedel die uit een rotswand stak, met "hoorns zo lang als de steel van een houweel en oogkassen zo groot als je hoed".

‘Triceratops horridus’

De botten kwamen terecht bij de beroemde paleontoloog Marsh, die het dier ‘Triceratops Horridus’ doopte. ‘Triceratops’ betekent ‘driehoornig gezicht’. En of het ‘horridus’ slaat op de ‘ruwe’ botten van de eerste schedel, of de schrik van de ontdekking van cowboy Wilson (horridus kan ook ‘schrikwekkend’ betekenen) is niet bekend.

Honderden kilo's lekker vlees

Sindsdien zijn er tientallen schedels gevonden. “Maar complete skeletten zijn erg zeldzaam,” vertelt paleontoloog Anne Schulp. “Dat heeft met de eetbaarheid te maken: op de schedel en die benige kraag van Triceratops zat weinig vlees. Dat is dus niet iets waar een T-rex of aaseters hard aan gaan zitten knagen.” De schedel blijft dus vaak liggen en heeft een betere kans om als fossiel bewaard te blijven.

“De rest van het skelet, daar zitten enorme dikke lappen vlees aan,” aldus Anne. “Stel je voor: honderden kilo’s lekkere Triceratops. Dus als zo’n beest eenmaal dood is, gaan aaseters eraan sjorren, en binnen de kortste keren ligt zo’n skelet helemaal uit elkaar. Daar vinden we dus zelden wat van terug.”

Grootste Triceratops-massagraf ter wereld

Daarom is het extra bijzonder dat Naturalis een vrijwel complete Triceratops in de collectie heeft staan. En: er volgen er nog veel meer, want het Nederlandse team heeft het grootste massagraf van Triceratopsen ooit ontdekt en opgegraven: meer dan duizend botten, van wel zes of zeven verschillende dieren, die op hetzelfde moment stierven. Paleontoloog Jimmy de Rooij bestudeert deze groep en denkt te weten hoe ze zijn gestorven.

Lees hier verder over het massagraf van het Naturalis-team

Kopzorgen

In de dinozaal van Naturalis is goed te zien hoe groot Triceratops was - het dier kon negen meter lang worden en wel drie meter hoog. Het had een relatief smal lijf en een korte, stevige staart, maar de eyecatcher is de kop. “Triceratops is één van de landdieren met de grootste kop aller tijden”, vertelt Anne’s collega en Triceratops-specialist Jimmy de Rooij. “Stel je eens voor dat óns hoofd één derde van ons lichaam zou zijn. Gigantisch, toch? Maar dat zijn ongeveer de verhoudingen.”

Superpezen

Hij vertelt dat zo’n grote kop voor Triceratops geen probleem was: “Op schedels zien we namelijk duidelijk fossiele pezen in de nek liggen. Het feit dat die pezen dus zo hard zijn dat ze konden fossiliseren, betekent dat ze bij leven ook al bijna ‘bot’ waren: superhard en stevig. Hele oude mensen hebben dat ook, die verharde pezen, waardoor ze minder flexibel worden. Triceratops doet dat ook, maar expres al vroeg in z’n leven. Dus zelfs bij jongere Triceratopsen zien we een heel erg gespierde nek, om die zware kop ook overeind te kunnen houden. En vergis je niet: die grote kop hadden ze voor een goede reden. Natuurlijke selectie, evolutie, heeft ervoor gezorgd. Dieren met grotere koppen overleefden beter dan dieren zonder.”

Een wapen-arsenaal?

De kop is versierd met een kartelige benen kam en een indrukwekkend arsenaal aan hoorns: twee grote, vlak boven de ogen, een kleintje op de neus. Vroeger werd gedacht dat dit de wapens waren, bedoeld om zich te verdedigen tegen Tyrannosaurus rex en andere vleeseters. Maar die theorie is inmiddels achterhaald, vertelt Schulp. “Die kam is niet zo dik. Als je daar als T-rex in gaat bijten versplintert het als kroepoek. Daar gaat hij makkelijk doorheen.”

Stormloop op T-rex

Ook de hoorns zijn vrij breekbaar, vult Jimmy de Rooij aan. “We zien ook aan de fossielen van de hoorns dat ze poreus waren: er hebben heel veel bloedvaten doorheen gelopen. Dat breekt vrij makkelijk. Als je dat inderdaad op volle kracht in een T-rex zou rammen, dan ben je zelfs slechter af dan de Tyrannosaurus, denk ik.” Dat experiment hebben Britse onderzoekers in 2005 zelfs letterlijk uitgevoerd. link. Ze bouwden een Triceratops-schedel na en lieten die in volle vaart afstormen op een Tyrannosaurus-model. De schedel van de onfortuinlijke Triceratops brak onmiddellijk in stukken uiteen.

De hoorns hadden dus ongetwijfeld een intimiderende werking, maar ze waren duidelijk niet bedoeld om op vleeseters af te stormen. Ze zijn wel gebruikt om met elkaar ‘te sparren’, zoals ook herten doen, denkt Jimmy. “Daar is ook bewijs voor gevonden: schedels met krassen erop, ook op het nekschild.”

Maar uiteindelijk is het arsenaal van Triceratops vooral bedoeld als versiering, denken experts nu. Hoorns en schildkraag moeten dus vooral de andere Triceratops-mannetjes en -vrouwtjes imponeren. Hoe mooier en hoe groter, hoe meer kans op een partner. “Het kan goed zijn dat het schild gevlekt was in verschillende kleuren,” vertelt De Rooij. “Denk aan de staart van een pauw.”

Geen foutje van de natuur

“En dat beeld wordt alleen maar versterkt als we kijken naar andere gehoornde dino’s,” vervolgt hij. “Neem Einosaurus bijvoorbeeld, familie van Triceratops. Een grappig beest, want die heeft net zoals Triceratops een hoorn op de neus, alleen buigt die af naar beneden. En nee, hij is niet toevallig kromgegroeid,” lacht hij. “We hebben meerdere Einosaurussen gevonden en allemaal met die gebogen hoorn. Onbruikbaar voor een gevecht.”

Het is dus goed mogelijk dat Triceratops felle kleuren had, om aandacht te trekken en indruk te maken. Maar zulke kleuren had, zou hij dan niet teveel opvallen? “Stel je eens voor hoe groot zo’n Triceratops is,” grijnst Jimmy de Rooij. “Ik weet niet of camouflagekleuren dan wel zin hadden. Je kan dan wel mooi dezelfde kleur hebben als een boom of struik, maar als je boven die struik uitkomt, dan heb je daar niet echt veel aan.”

Staartveren?

Had Triceratops veren? Decennialang hebben paleontologen op die vraag ontkennend geantwoord. Maar steeds meer experts houden er rekening mee dat het dier wel een gevederde staart zou kunnen hebben gehad. Hoewel, ‘gevederd’ is niet het juiste woord. “We hebben ze eigenlijk over ‘quills’: van die pinnen, die stekelvarkens ook hebben,” vertelt Jimmy. “Als we kijken naar een voorouder van Triceratops, de Psittacosaurus. Daarvan hebben we een hele mooie afdruk, waar je die pinnen duidelijk ziet. En aangezien het een voorouder is van gehoornde dino's zoals Triceratops, denken we dat die ze ook gehad moet hebben. En dat is eigenlijk nog beter versterkt door een vondst in Amerika. Daar zijn huidafdrukken gevonden van een Triceratops waar je de ‘tepels’ waar de quills zouden zijn aangehecht, kon zien zitten.

Vliegenmepper

Waarom die ‘pinnen’ er zaten? Hij kon er niet mee vechten. “Het kan versiering zijn, bedoeld voor seksuele selectie. Of het is ‘rudimentair’ - gewoon een overblijfsel van die vroege voorouders, net als onze verstandskiezen of ons stuitje.” Een vliegenmepper? Jimmy lacht: “Wie weet!”

Verder lezen: