De naam zegt het al: dit is de koning (latijn: rex) van de dinosauriërs. En Tyrannosaurus was met zijn grootte, kracht en tanden als dolken ook de dominante dinosaurus op het hoogtepunt van de dinotijd. Maar zoals bij een echte koning vaak ook het geval is, is ‘T-rex’ omgeven met mythes en legendes. Wat klopt er van jouw beeld van Tyrannosaurus?

Oog in oog

Eén van de mooiste tyrannosaurus-skeletten ter wereld, staat in Nederland: ‘Trix’ is de hoofdact van de dinozaal van Museum Naturalis in Leiden. Met haar kop laag bij de grond gebogen kijkt ze de bezoekers recht aan. Zo sta je letterlijk ‘oog in oog’ met het dier wat 66 miljoen jaar geleden nog jaagde op triceratopsen en edmontosaurussen. En “die ogen zijn ook één van de belangrijkste assets van Tyrannosaurus”, vertelt paleontoloog Anne Schulp, die Trix zo ongeveer eigenhandig opgroef. “Trix had een ‘stereoscopische blik’: ze kon naar voren kijken en diepte inschatten als een echt roofdier. Daarom hebben we haar ook zo neergezet.”

Kijken in de hersenholte

Sinds de Jurassic Park-films denken veel mensen dat T-rex zijn prooi pas goed kon zien als die bewoog. “Blijf doodstil staan, dan ziet hij je niet” fluistert paleontoloog Alan Grant een doodsbenauwde tiener toe, als ze enkele meters voor het reusachtige dier in de regen staan. Maar dat slechte zicht is een fabeltje. Schulp: “Het dier had forse, goed ontwikkelde ogen, en ook voor de verwerking van de visuele informatie is veel ruimte in het brein. We hebben verschillende scans gemaakt van de kop van Trix. Daarmee hebben we de vorm van de hersenholte in beeld gebracht. En we zien duidelijk dat er veel aandacht was voor geurzenuwen en optische zenuwen. Hij kon je dus goed zien, en als hij je niet zag, dan rook hij je wel. Ja, ook in de regen.”

Een snelle jager?

Maar als Tyrannosaurus op zijn prooi af kwam, hoe snel was hij dan? “De eerste hoofdwet van de biomechanica is ‘big things don't move fast’,” lacht Anne. Het idee van een razendsnelle jager kan bij het afval. De afgelopen decennia is er veel over de bewegingen van T-rex ontdekt - allereerst via de computer. Er zijn veel 3D-spiermodellen gemaakt die laten zien hoe hij op zijn poten moet hebben gestaan. Ook zijn er een rij pootafdrukken gevonden waarbij de onderzoekers konden zien hoe groot de stappen waren die Tyrannosaurus zette.

Op de fiets

“Met een team van de Vrije Universiteit heb ik vervolgens gezocht naar de optimale wandelsnelheid van het beest,” vertelt Schulp. “Bij welke stapfrequentie heeft T-rex het meest efficiënt gelopen? We kwamen uit op een snelheid van... een paar kilometer per uur. Een wandelingetje in het park.” En zijn topsnelheid? “Daarvan hebben we nu het idee dat het zo’n 20 km per uur was.” Die race met de jeep in Jurassic Park was niet nodig geweest? “Klopt. Je zou hem op de fiets met gemak voor kunnen blijven.”

Stevige groeispurt

Hoe oud T-rex gemiddeld werd weten we niet precies, maar dat wordt nu onderzocht: in Chicago hebben onderzoekers botmonsters genomen van de Tyrannosaurus ‘Sue’, een tijdgenote van Trix. Groeilijnen in haar botten wezen op een leeftijd van zo’n 29 jaar. Maar Anne Schulp schat in dat Trix ouder is dan Sue: “voor ons is het lastig te zien, omdat de groeilijnen in Trix’ botten deels overgroeid zijn en dat maakt tellen lastig. Maar op dit moment schat ik in dat haar leeftijd richting de veertig jaar gaat en misschien nog wel hoger.” Wat de bottenscans wel prachtig laten zien is de groeispurt die jonge T-rexen doormaken. Puberkinderen maken bij mensen een stevige groei door, maar dat is niets vergeleken bij een Tyrannosaurusjong van zo’n 12 jaar oud. “Binnen enkele jaren, zo tussen hun tiende en vijftiende jaar, worden ze ineens een paar maal zo groot,” vertelt Anne. “Stel je eens voor dat dat bij ons zou gebeuren, haha.”

Tandglazuur

Over pubers gesproken: hierboven concluderen we net dat T-rex niet zo’n snelle jager was. Dat geldt voor het volwassen exemplaar. Of de jongere T-rexen anders bewogen en anders jaagden, en wellicht ook een ander voedselpatroon hadden, is onderwerp van verder onderzoek. Hoe je daar achter komt? Door bijvoorbeeld te kijken naar de hoeveelheid calcium in het tandglazuur. Het tandglazuur? “Ja, dat is te bekijken”, verzekert Anne. “We willen erachter komen of de tanden van oudere T-rexen meer calcium bevatten. Dat is een aanwijzing dat ze meer kalk aten - dus meer botten naar binnen schrokten - dan hun jongere versies.” En dat kan wijzen op een ander eet- en jachtpatroon.

Een volwassen T-rex schepte botten met ladingen tegelijk naar binnen. Zonder enige moeite. Onbeleefd geformuleerd was Tyrannosaurus eigenlijk geëvolueerd tot ‘een grote bek op poten’. “Alle nadruk ligt op die grote kop met die muil, gemaakt om botten te kraken. Het dier heeft gigantische kaakspieren met een bijtkracht van zo’n 60.000 newton. Aan de achterkant heeft hij dus een forse staart nodig om die massa in evenwicht te houden. En op de voorpootjes is flink bezuinigd. Die zijn net zo groot als mijn arm, maar ja, ik ben geen twaalf meter.”

Te groot voor een verenpak

De laatste jaren wordt bij de ene na de andere theropode (vleesetende dinosaurus) ontdekt dat hij veren had. Maar dankzij een vondst van een stukje T-rexhuid weten we dat Tyrannosaurus een vel had dat bedekt was met hele kleine schubjes, zoals je ook bij leguanen ziet. Sporen van veren zijn - op die stukjes versteende huid - niet aangetroffen. Dat verbaast Anne Schulp ook niet: “Tyrannosaurus was heel groot. En zulke grote dieren die hebben meestal geen dikke vacht - ze willen juist graag warmte kwijt. Dus een T-rex die helemaal in een dikke bos veren zit lijkt me heel onwaarschijnlijk. Maar, veren hebben natuurlijk wel een prachtige rol als het gaat om aandacht trekken en het versieren van een partner, dus het zou mij helemaal niet verbazen als we een keer op een afdruk stuiten waar ook pluis, of veren zitten, bijvoorbeeld op de kop van T-rex.”

Was T-rex een monster?

Sinds zijn ontdekking is Tyrannosaurus in boeken, op posters en in films afgebeeld zoals zijn naam omschrijft: als wrede ‘tiran’, als genadeloze ‘koning’ of ‘heerser’ over de andere dinosauriërs. Die met opengesperde bek brullend op de cover staat, of voortdurend het eiland over rent om iedereen aan te vallen die hem in de weg loopt. Met andere woorden: een monster. De Britse paleontoloog en paleo-artist (een kunstenaar die dino-afbeeldingen maakt) Mark Witton is iemand die zich met zijn schilderingen tegen dat beeld verzet.

Een ‘fantasy-wereld’

Natuurlijk begrijpt Witton de aantrekkingskracht best. Zulke beelden trekken natuurlijk wél publiek en genereren aandacht voor dinosaurussen en paleontologie. Maar, zegt hij: “als je dinosaurussen vooral afbeeldt als ‘monsters’, schets je een fantastisch en bijna bovennatuurlijk beeld van prehistorische dieren. Het lijkt daarmee alsof ze tot een andere wereld behoren, in plaats van dezelfde als die van ons. (...) En dat is een probleem. Dinosaurussen zijn voor veel mensen een prachtige introductie tot wetenschap en zelfs tot problemen als klimaatverandering. Maar we ondermijnen dat als we de prehistorie afbeelden als een ‘fantasy-wereld’ die bevolkt wordt door vechtende gedrochten.” Op Wittons afbeeldingen zie je een T-rexmoeder, niet brullend met opengesperde bek, maar rustig bezig met haar jongen. Nog steeds gigantisch en misschien angstaanjagend, maar stukken ‘echter’ dan het gebrul op de magazines.

Verder lezen: