Ichthyosaurus

Het was een zeeroofdier dat maar liefst 100 miljoen jaar alle prehistorische wereldzeeën domineerde, maar toch is hij nooit een grote naam geworden. Je had waarschijnlijk nooit van de ichthyosaurus gehoord. Als je er niet eng genoeg uitziet tel je blijkbaar niet mee... en ichthyosaurus had met zijn dolfijnenlichaam en grote bolle ogen nogal een babyface. Maar schijn bedriegt.

Want, denk er vooral nog even rustig over na: 100 miljoen jaar lang waren ichthyosaurussen de top predators in zee. Niet slecht toch, voor een anoniem reptiel (saillant: welk soort reptiel, dat weten we nog niet) wat besloot terug te keren naar zee, aan het eind van het Perm of in het vroege Trias. Dus nog voordat de dinosauriërs hun intrede hadden gedaan lag dit dier alweer in het water. Ichthyosaurus is Grieks voor ‘vishagedis’, dus dat klopt keurig met het verhaal.

gemaakt door Mark Witton

Van snoek tot blauwe vinvis

Het zeewater beviel blijkbaar, want in de loop van miljoenen jaren ontstonden er tientallen soorten ichthyosaurussen. De kleinste was zo groot als een snoek, de grootste mat maar liefst 26 meter - net zo groot dus als een blauwe vinvis. Maar de basisvorm van al die soorten was ongeveer dezelfde: “Een torpedo,” legt paleontoloog Anne Schulp uit. “Dit is het model van een snelle zwemmer en dat komt altijd uit op een verhouding van viermaal zo lang als je op z’n breedst bent - hét recept voor snelle raketten of torpedo’s en dolfijnen, haaien, tonijnen en dus ichthyosaurussen.”

En sommigen waren dan ook bloedjesnel: hun krachtige staart kon ze opstuwen tot snelheden van 35 km/u - sneller nog dan zeehonden of dolfijnen. De zijvinnen zorgden voor bijsturing, en niet voor aandrijving. Hun lange snuit was meestal voorzien van rijen kleine tanden - inktvis was een favoriete prooi, maar ook kleine vissen (of bij grotere soorten, ook zeereptielen) stonden op het menu, net zoals schelpdieren of ammonieten.

Grootste oogbollen ooit gemeten

Uniek aan ichthyosaurus waren zijn ogen - en dan bedoelen we Guinness Book of Records-uniek. De grotere exemplaren waren voorzien van de grootste oogbollen die we ooit bij enig dier hebben gezien: zo groot als een voetbal. Anne Schulp legt uit dat het een sterke aanwijzing is dat de dieren diep konden jagen: “Dit is een mooie indirecte aanwijzing voor duikgedrag. Als je een diepe duiker bent wil je graag een lichtsterke lens zodat je met weinig licht, op grote diepte, nog je prooi kunt zien. Iedere fotograaf kan je vertellen: prijzige fotolenzen, daar staat het magische F-getal bij. Hoe lager de F, hoe meer licht, hoe duurder de lens. En deze ogen hebben een F-waarde waar professionele fotografen een moord voor zouden doen.”

Oogbollen beschermd

En er is nog een aanwijzing dat ichtyo’s diep gingen: de oogbollen werden rondom beschermd door kleine benige stukjes. “Die beschermen het oog tegen snelle drukverschillen onder water.” Waar de huidige dolfijnen en potvissen jagen met behulp van echolocatie, is daar bij hun prehistorische collega’s (voorlopig) geen aanwijzing voor. Ichthyosaurus moest het dus vooral van zijn goede zicht hebben.

Concurrenten in zee

Na honderd miljoen jaar zien we de ichthyosaurus ineens verdwijnen uit zee. Zo’n 95 miljoen jaar geleden was er geen enkel exemplaar meer te vinden. Hoe dit succesvolle roofdier kon verdwijnen is nog een raadsel, maar een oorzaak lijkt de toenemende concurrentie van andere zeereptielen. Plesiosaurussen en vooral de mosasaurus verdrongen de ichtyo’s langzaam maar zeker van die bovenste plek in de voedselketen.

Waar te zien?

Je kunt prachtige ichthyosaurusfossielen bewonderen in Teylers Museum te Haarlem, en Museum Naturalis in Leiden.

Verder lezen:

oogbollen van ichthyosaurus

Alle informatie over de unieke oogbollen van ichthyosaurus (Nature):

Ga naar de website

exemplaar ligt in Oxford

Eén van de ontdekkers van Ichthyosaurus was de beroemde Mary Anning. Haar exemplaar ligt in Oxford:

Ga naar de website

Trienke van der Spek

Trienke van der Spek (Teylers Museum) schreef over Mary Anning:

Ga naar de website

Jules Verne

Jules Verne beschrijft in zijn boek ‘Reis naar het Middelpunt van de Aarde’ uit 1964 een gevecht tussen een ichthyosaurus en een plesiosaurus. Lees het hier:

Ga naar de website